Հայերին և ադրբեջանցիներին բաժանող անդունդն էլ ավելի է խորացել, անհնար է պատկերացնել Բաքվի ծովափնյա զբոս այգում զբոսնող հային կամ հայկական Սևանա լճի ափին հանգստացող ադրբեջանցուն
Bbc.com-ը գրում է, որ 2020 թվականի ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմից հետո հակամարտող կողմերը բազմիցս են նստել բանակցությունների սեղանի շուրջ, և երբեմն թվում էր, թե խաղաղության պայմանագրի ստորագրումը մոտ է։ Հանդիպումները տեղի են ունեցել Վաշինգտոնի, Բրյուսելի, Մոսկվայի հովանու ներքո, սակայն, ըստ փորձագետների, դրանց առաջընթացը կախված է հայերի անվտանգության խնդրից։ Ադրբեջանը հաղթեց 44-օրյա պատերազմում և վերադարձրեց Ղարաբաղի և հարակից շրջանների տարածքի մի մասը, իսկ ռուս խաղաղապահները մտան Լեռնային Ղարաբաղ Ադրբեջանի, Հայաստանի և Ռուսաստանի ղեկավարների համաձայնությամբ։ Նրանք վերահսկում են Ղարաբաղի տարածքը, որտեղ ապրում են հայերը, ապահովում են նրանց անվտանգությունը։ Սակայն հայերը դժգոհ են այդ պաշտպանության որակից համարելով, որ խաղաղապահներն անզոր են ադրբեջանցի զինվորականների առաջ։ Ադրբեջանցիներն իրենց հերթին պնդում են, որ ռուսներն օգնում են թաքուն զենք տեղափոխել Հայաստանից Ղարաբաղ։Զինված միջադեպերի և հրադադարի խախտման մասին հաղորդումները (ներառյալ Ադրբեջանի և Հայաստանի սահմանին) լինում են մի քանի օրը մեկ։ Խաղաղապահների մանդատը կավարտվի 2025 թվականին, և Ադրբեջանը ազդանշան է տալիս, որ այն հնարավոր է չերկարաձգվի։
Ղարաբաղը մի թեմա է, որն ակնթարթորեն զգացմունքների փոթորիկ է առաջացնում երկու ժողովուրդների մոտ։ Հակամարտության տասնամյակների ընթացքում հայերին և ադրբեջանցիներին բաժանող անդունդն էլ ավելի է խորացել:
Երկու կողմերն էլ իրենց զոհ են համարում այդ դիմակայությունում, անվստահության ու մերժվածության պատը միայն ամրապնդվում է թափված արյան ամեն կաթիլով։ Հայերը չեն կարող լքել Լեռնային Ղարաբաղը, ադրբեջանցիները չեն կարող վերադառնալ հայերի կողմից ավերված Ղարաբաղի քաղաքներն ու գյուղերը, որտեղ դեռ երկար տարիներ կիրականացվեն ականազերծման և ենթակառուցվածքների վերականգնման աշխատանքներ։ Այսօր անհնար է պատկերացնել Բաքվի ծովափնյա զբոսայգում զբոսնող հային կամ հայկական Սևանա լճի ափին հանգստացող ադրբեջանցու:
Ռազմական գործողությունների հետևանքները վերացնելու համատեղ գործողությունները, բաց հաղորդակցությունները և տրանսպորտի ազատ տեղաշարժը պահանջում են երկխոսություն և փոխզիջում։ Բայց հասարակությունը և Հայաստանում և Ադրբեջանում, կարծես թե, դեռ պատրաստ չեն դրան, և ոչ ոք նրանց դրան չի նախապատրաստում։
Ադրբեջանը նախկինում Հայաստանին առաջարկել է հինգ կետ՝ որպես խաղաղության համաձայնագրի պայմաններ. սահմանների փոխադարձ ճանաչում, տարածքային պահանջների բացակայություն, ռազմական ուժի և ուժի սպառնալիքների կիրառումից հրաժարում, սահմանների սահմանազատում և տրանսպորտային հաղորդակցությունների բացում։ Հայկական կողմը ցանկանում է ավելացնել Ղարաբաղում ապրող հայերի անվտանգությունը երաշխավորող միջազգային մեխանիզմների ստեղծման մասին կետ։ Եվ այս հարցում կողմերի տեսակետները տարբերվում են։ Այսպիսով, այս տարվա մայիսին Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարեց Ղարաբաղը Ադրբեջանի կազմում ճանաչելու մասին, բայց ևս մեկ անգամ ավելացրեց, որ Բաքուն պետք է «լիարժեք բանակցություններ վարի Ստեփանակերտի հետ» այնտեղ ապրող հայերին անվտանգության երաշխիքներ տալու համար։ .
Հայ քաղաքագետ Ալեքսանդր Իսկանդարյանը կարծում է, որ այժմ չափազանց դժվար է նման երաշխիքներ ստանալ։ Մի կողմից վստահության ճգնաժամ է, երբ չճանաչված ԼՂՀ-ում չեն հավատում Բաքվի խոստումներին, իսկ մյուս կողմից «Բաքուն չի ընդունի երաշխիքներ, օրինակ միջազգային կամ ՄԱԿ-ի խաղաղապահներ»։
«Համապատասխանաբար, եթե լինի այդ գործընթացի միջազգային երաշխիքներով բանակցային գործընթաց և որոշ ժամանակ կրակոցների ու սրացման բացակայություն, ինչպես նաև Հայաստանից Ղարաբաղ բեռներ հասցնելու հնարավորությունը, ապա դա կարող է լինել առնվազն սկիզբն այն ճանապարհի, որով կարելի է փորձել քննարկել երաշխիքները»,- կարծիք է հայտնել Իսկանդարյանը։
2022 թվականի դեկտեմբերից այդ հայաբնակ շրջանը գտնվում է դե ֆակտո շրջափակման մեջ, որն աստիճանաբար սրվում է։ Սկզբից ադրբեջանցի ծառայողներն էին էկոակտիվիստների անվան տակ փակել չճանաչված ԼՂՀ-ն Հայաստանի հետ կապող միակ ճանապարհը, իսկ այս գարնանն Ադրբեջանը Հայաստանի հետ սահմանին լիարժեք սահմանային անցակետ է կառուցել, և բեռնափոխադրումները դադարեցվել են։ Ապա արդեն ամռանը, Ադրբեջանը դադարեցրեց անգամ Միջազգային Կարմիր Խաչի մեքենաներին Ղարաբաղ մտնել, իսկ հուլիսի վերջին կալանավորեց շտապօգնության մեքենան ձերբակալելով դրանում գտնվող հիվանդին՝ իբր 30 տարի առաջ կատարված ռազմական հանցագործությունների մեղադրանքով։ Ադրբեջանն առաջարկում է մարդասիրական ապրանքներ բերել Ղարաբաղ ադրբեջանական Աղդամ քաղաքով, սակայն հայերը դեմ են դրան։
Ադրբեջանը ռազմական առումով ավելի ուժեղ է, քան Հայաստանը, նրա բանակը վերահսկում է Հայաստանի հետ սահմանը, ինչպես նաև կանգնած է Շուշայում, որը գերիշխող բարձրության վրա է Ստեփանակերտից ընդամենը մի քանի կիլոմետր հեռավորությամբ: Իր հռետորաբանության մեջ Բաքուն խոսում է ուժեղի դիրքերից և չի խուսափում սպառնալիքներից։
Նախագահ Իլհամ Ալիևը միանգամայն միանշանակ ասել է, որ Ղարաբաղի հայերը կամ պետք է ադրբեջանական անձնագրեր ստանան, կամ լքեն տարածաշրջանը։ Ավելին, թե՛ նա, թե՛ իր պաշտոնյաները բազմիցս ասել են, որ անձնագրի հետ միասին Ղարաբաղի հայերին երաշխավորում են նույն իրավունքները, ինչ ունեն Ադրբեջանի մյուս քաղաքացիները։
Այս հայտարարություններն արժանացրել են թերահավատ մեկնաբանություններին, որոնցում նշվում է, որ Ադրբեջանում մարդու իրավունքների հետ կապված իրավիճակը վատ է, և հաշվի առնելով դպրոցներում հայերի նկատմամբ ատելության քարոզչությունը, հարց է առաջանում, թե ինչպե՞ս էթնիկ հայերին այստեղ կվերաբերվեն որպես համաքաղաքացիների։
Որոշ դիտորդներ, այդ թվում Ալեքսանդր Իսկանդարյանը, կարծում են, որ Ադրբեջանի իշխանությունները պարզապես փորձում են հայերին դուրս մղել Ղարաբաղից։ Քաղաքագետի խոսքով երբ լսում է, որ հայերը կստանան նույն իրավունքները, ինչ ադրբեջանցիները, ինքն իրեն հարց է տալիս. իսկ ի՞նչ իրավունքներ։ «Դա միապետություն է, որտեղ 1969 թվականից ի վեր կարճ ընդմիջումով իշխում է մեկ ընտանիք,- ասել է Իսկանդարյանը,- պատկերացրեք, որ այդ երկրում որոշները (հայեր) իրավունքներ կունենան, իսկ մյուսները (ադրբեջանցիները) չեն ունենա, դա անհավանական է»։ Նրա հետ համաձայն է ղարաբաղյան հակամարտության ադրբեջանցի պատմաբան Արիֆ Յունուսը. «Ստացվում է, որ Ադրբեջանում ամենուր աննորմալ ընտրություններ են, բայց մի մասում՝ ոչ, այդպես չի լինում»։
Ադրբեջանը տարբեր միջազգային վարկանիշներում և զեկույցներում հանդես է գալիս որպես Հարավային Կովկասի ամենաքիչ ժողովրդավարական երկիր։ Բազմաթիվ լրագրողներ, քաղաքական գործիչներ, իրավապաշտպաններ անցել են բանտերով, ռեժիմի բազմաթիվ քննադատներ լքել են Ադրբեջանը։
Ընդդիմությունը գրեթե ներկայացվածություն չունի խորհրդարանում, և նախագահական ընտրություններում լինող մի քանի թեկնածուները կա՛մ գործող նախագահ Ալիևի կողմնակիցներից են լինում, կա՛մ հասարակությանը գրեթե անհայտ քաղաքական գործիչներ են լինում:
Freedom House-ի ազատության ինդեքսում (որը հաշվի է առնում ոչ միայն երկրները, այլև տարածքները) չճանաչված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը համարվում է մասամբ ազատ, իսկ Ադրբեջանը՝ ոչ ազատ։
Ըստ պատմաբան Յունուսի, եթե հայերը լինեին Ադրբեջանի կազմում և ապահով լինեին, ապա կարող էին միջազգային մակարդակով, այդ թվում՝ ԵԽԽՎ-ում պահանջել, որ Ադրբեջանը կատարի ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների և իրավունքների վերաբերյալ և ընդհանրապես մարդու իրավունքների պահպանման իր պարտավորությունները։
«Դա կօգնի նաև Ադրբեջանին, քանի որ այն, ինչ չի կարողանում անել ադրբեջանական ընդդիմությունը, կանեն հայերը,- ասել է Յունուսը, -ընդդիմության համար հայերը կարող են դառնալ երկիրը ժողովրդավարացնելու լոկոմոտիվը»:
Փորձագետի կարծիքով Ադրբեջանի իշխանությունների նպատակն է ստիպել հայերին ինքնակամ հեռանալ։ «Նրա (Ալիևի) խնդիրն է ստիպել բոլորին հնազանդվել իրեն, բայց կա մի տարածաշրջան, որը իրեն չի ենթարկվում, նրանք այլ փորձ ունեցող մարդիկ են,- ասել է պատմաբանը,- համաձայնել Ադրբեջանում հայերի ներկայությանը, ստիպել հայերին հավատալ նրանց (իշխանություններին) խոսքին, նույնն է, թե հրավիրել երկրից փախած ընդդիմադիրներին նրանց անվտանգություն խոստանալով»։
Արիֆ Յունուսը և նրա կինը՝ իրավապաշտպան Լեյլա Յունուսը, բանտարկվել են Ադրբեջանում ֆինանսական հանցագործությունների մեղադրանքով, որը, սակայն, շատերի կարծիքով քաղաքական դրդապատճառներով են եղել:
2020 թվականի 44-օրյա պատերազմի ժամանակ Ադրբեջանում ընդդիմությունը սատարում էր իշխանություններին և տարաձայնությունները թողել էր մի կողմ մինչև ռազմական գործողությունների ավարտը։ Հասարակությունը համերաշխ էր նաև ադրբեջանցի զինվորականների հետ, որոնք ձգտում էին վերականգնել 1990-ականների սկզբին Ղարաբաղում առաջին պատերազմի ժամանակ կորցրած տարածքները:
Սակայն ավելի ուշ, երբ արդեն Հայաստանի տարածքում նոր բախումներ տեղի ունեցան, ռեժիմի որոշ հայտնի քննադատներ սկսեցին դատապարտել Ադրբեջանի իշխանությունների գործողությունները։ Ի պատասխան իշխանությունները սոցիալական ցանցերում արշավ սկսեցին նրանց դեմ տարածելով իշխանությունների քննադատների լուսանկարները ֆոտոշոփով. «ճանաչիր դավաճանին»։
Այսօր Ադրբեջանի ընդդիմությունը, որը դատապարտում է իշխանությունների բռնությունները երկրի տարբեր շրջաններում, չի քննադատում Ղարաբաղի շրջափակումը։ Ադրբեջանցի քաղաքական դիտորդ Շահին Ռզաևն ասում է, որ դա պայմանավորված է նրանով, որ երկրում ընդդիմությունն իրականում ավելի ազգայնական է, քան ներկայիս իշխանությունը և չի համակրում Ղարաբաղի հայերին։
Ընդդիմադիր կուսակցություններից մեկի ղեկավարության նախկին անդամը BBC-ին ասել է, որ այսօր ընդդիմությունը չափազանց զբաղված է սեփական գոյատևմամբ և կռիվներով:
Ի պատասխան BBC-ի Ղարաբաղի շրջափակման վերաբերյալ կուսակցության դիրքորոշման մասին հարցին, ընդդիմադիր Հանրապետական այլընտրանք կուսակցության առաջնորդ Իլգար Մամեդովը պատասխանել է հետևյալ կերպ. « Լաչինի ճանապարհը պետք է օգտագործվի ոչ թե երկրի ներսում առևտրային ուղիների դիսկրիմինացիայի, այլ դրանց զարգացման համար։ Ուստի պաշտոնական Բաքվի առաջարկը՝ օգտվել Աղդամ-Խանքենդի ճանապարհից, չի կարող անհետևանք լինել Լաչինի ճանապարհի համար։ Իսկ թե ինչպիսի հետևանքներ կլինեն, դա պետք է որոշի իշխանությունը, որն այս պահին ունի հետկոնֆլիկտային կարգավորման հարցում գործելու ազատություն։ Մենք ելնում ենք նրանից, որ Ադրբեջանի կառավարությունը հավատարիմ է այդ հարցում բոլոր հնարավոր խաղաղ միջոցների կիրառմանը»։
Քանի դեռ Ղարաբաղի հայերի անվտանգության հարցը չի լուծվել, կողմերը շարունակում են բանակցությունները ԱՄՆ-ի, ԵՄ-ի և Մոսկվայի միջնորդությամբ։ Օրինակ, Կովկասում բանակցությունների հարցերով ԱՄՆ ավագ խորհրդական Լուի Բոնոն վերջերս այցելել է Հայաստան և Ադրբեջան քննարկելու խաղաղ կարգավորման հարցերը։ Բրյուսելը նույնպես հետևում է տարածաշրջանում տիրող իրավիճակին, իսկ Ռուսաստանը ոչ միայն հաճախ բարձրաձայնում է ղարաբաղյան հակամարտության մասին, այլ նաև խաղաղապահների իր կոնտինգենտին է պահում Ղարաբաղում։
Ռուսների մանդատը կավարտվի երկու տարուց, իսկ թե ինչ կլինի հետո, դեռ պարզ չէ։ Եվրոպան զբաղված է Ուկրաինայում Ռուսաստանի սանձազերծած պատերազմով: ԱՄՆ-ում հաջորդ տարի սպասվում են նախագահական ընտրություններ, իսկ տարածաշրջանում իրավիճակը, որն ամերիկացիները հաճախ չեն էլ կարողանում գտնել քարտեզի վրա, դժվար թե ուշադրության կենտրոնում լինի։
Մինչդեռ Ղարաբաղի շրջափակումը չի նպաստում հայերի և ադրբեջանցիների փոխըմբռնմանը։ Այս իրավիճակում, ըստ Շահին Ռզաևի, Թուրքիան կարող է փոխարինել թուլացած Ռուսաստանին որպես միջնորդ։ Եվ չնայած Թուրքիան Ադրբեջանի կողմնակիցն է, սակայն, ըստ փորձագետի, նա միակն է, ով հնարավորություն ունի ճնշում գործադրել Բաքվի վրա։
Միևնույն ժամանակ, Հայաստանի հետ Թուրքիայի սահմանների բացումը կարող է կարևոր խթան հանդիսանալ Երևանի համար, որպեսզի նա ընդունի թուրքական միջնորդությունը։
Հայ քաղաքագետ Տիգրան Գրիգորյանը նշել է, որ դժվար է կանխատեսումներ անել տարիներ առաջ, ուկրաինական պատերազմի ժամանակ, և այս պահին «տարածաշրջանում առաջացած վակուումը լցնում են արևմտյան դերակատարները», և Վաշինգտոնը հիմնական միջնորդն է, որը փորձում է օգնել հասնել խաղաղության պայմանագրի տեքստին:
Վերջերս ԱՄՆ-ն իսկապես ակտիվորեն կոչ է անում կողմերին փոխզիջումների գնալ խաղաղության հասնելու համար:
Ինչպես նշել է ղարաբաղյան հակամարտության բրիտանացի հայտնի փորձագետ Լոուրենս Բրոերսը, միջնորդությունը և անվտանգության երաշխիքները երկու տարբեր գործընթացներ են, և դեռ դժվար է տեսնել, թե երբ և որտեղ նրանք կապի մեջ կլինեն։ Ու թեև միջնորդների միջև դեռևս կա մեծ մրցակցություն, բայց կա նաև գործողությունների համակարգում, և դա ավելին է, քան թվում է։ Նրա խոսքով, Ադրբեջանի համար դժվար կլինի հասնել ռուս խաղաղապահների դուրսբերմանը, սակայն հնարավոր կլինի փոխել նրանց կարգավիճակը։ «Միգուցե դա կլինի ավելի փոքր առաքելություն, ավելի քիչ խաղաղապահ, և ավելի շատ վերաինտեգրման գործընթաց,- ասել է փորձագետը,- հարցն այն է, թե այս պայմաններում հայ բնակչությունը կմնա՞ այնտեղ (Ղարաբաղում)»։
Բանակցային գործընթացն ինքնին, ըստ Բրոերսի, «դարձավ (հակամարտության) գոտում իրադարձությունների զարգացման պատանդ և ցույց տվեց կողմերի միջև վստահության լիակատար բացակայությունը, երբ խոսքը վերաբերում է պարտավորություններին և պայմանավորվածություններին»:
Եվ այստեղ, եզրափակել է նա, գործընթացն ամենից շատ կախված է ազգային առաջնորդներից, «և ոչ մի արտաքին միջնորդ չի կարող լուծել այդ խնդիրը»:
