ՀՀ-ի համար սա շատ ավելի վատ կորուստ կլինի, քան ներկայիս ղարաբաղյան աղետը.Ադրբեջանում վերացել է «անկլավներ» բառի հիշատակումը, և սկսել է գործածվել «ութ գյուղ» արտահայտությունը
Vz.ru-ն գրում է, որ «Հայաստանի Հանրապետությունը ճանաչում է Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը 86 հազար 600 քառակուսի կիլոմետրի սահմաններում, սակայն Ադրբեջանի նախագահը նման հայտարարություն չի արել։ Նա վերջերս հայտարարեց, որ ճանաչում է Հայաստանի տարածքային ամբողջականությունը, սակայն չնշեց 29800 քառ. կմ-ը, ինչը որոշ վերլուծաբանների մոտ մտավախություն է առաջացնում, որ նա միտումնավոր երկիմաստություն է թողնում Հայաստանին տարածքային պահանջներ առաջադրելու համար»,- ասել է ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը ելույթ ունենալով Եվրախորհրդարանի նիստում։Փաշինյանն ասում է, որ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև սահմանների սահմանազատումը պետք է հիմնված լինի ԽՍՀՄ զինված ուժերի գլխավոր շտաբի 1975 թվականի մոդելի քարտեզների վրա։ Այս քարտեզները նշում էին հայկական և ադրբեջանական խորհրդային հանրապետությունների վարչական սահմանները։
«Անորոշություն» իսկապես կա: Եթե նույնիսկ Բաքուն համաձայնի Հայաստանի հետ սահմանների սահմանազատմանը ԽՍՀՄ գլխավոր շտաբի քարտեզների հիման վրա, դա չի նշանակի, որ Բաքուն, սկզբունքորեն, ընդմիշտ համաձայն է դրան։
Փաստն այն է, որ Ադրբեջանի սահմանադրությունը նշում է, որ երկիրը հանդիսանում է Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետության իրավահաջորդը, պետական միավոր, որը գոյություն է ունեցել 1918-ից 1920 թվականներին։ Բայց այդ պետական սուբյեկտի համար սահմանների տեսակետից ամեն ինչ այլ էր։ Օրինակ անկլավներ ընդհանրապես չկային, ինչպես նաև Ղարաբաղի հայերի ինքնավարությունը ցանկացած ձևով։
Անկլավները, այսինքն ադրբեջանական գյուղերը ժամանակակից Հայաստանի տարածքում, և հայկական գյուղերը Ադրբեջանի տարածքում, ձևավորվել են 1920-1940-ական թվականներին համապատասխան գյուղերում հայերի կամ ադրբեջանցիների ապրելու պատճառով։ Դրանց առաջացման մասին փաստաթղթեր չեն պահպանվել։ Պարզապես Հայկական ԽՍՀ և Ադրբեջանական ԽՍՀ խորհրդային քարտեզները ժամանակին արձանագրել են այդ իրողությունը և Հայաստանի տարածքում գտնվող ադրբեջանական գյուղերը վարչականորեն վերագրվել Ադրբեջանին և հակառակը։
Հետո 1990-ականների սկզբին առաջին ղարաբաղյան պատերազմը փոխեցին ամեն ինչ։ Հայերն արագորեն իրենց վերահսկողության տակ են վերցրել իրենց տարածքում գտնվող բոլոր անկլավները՝ Բաղանիս-Այրում, Ներքին Ոսկեպար, Վերին Ոսկեպար, Տիգրանաշեն և իրենց տարածքին մոտ գտնվող Բահուդարլի և Սոֆուլու գյուղերը։ Նույնը տեղի է ունեցել նաև Ադրբեջանի խորքում գտնվող հայկական անկլավի՝ Արծվաշենի հետ, հայերն այնտեղից հեռացել են 1992 թվականին, գյուղը վերանվանվել է Բաշքենդ, որտեղ այժմ ապրում է մոտավորապես հարյուրից մի փոքր ավելի մարդ։ Դրանք ադրբեջանցի գաղթականներ են Հայաստանի անկլավային գյուղերից։ Այսինյքն նաև մի տեսակ «բնակչության փոխանակում» է տեղի ունեցել։
Փաշինյանը գործում է 1991 թվականի Ալմա-Աթայի հռչակագրի հիման վրա, որը սահմանել է հետխորհրդային պետությունների սահմանները խորհրդային վարչական սահմաններով և 1975 թվականից Խորհրդային Միության Գլխավոր շտաբի քարտեզներով։ Բայց Բաքվում նրա հռետորաբանությունը պարզապես անտեսվում է։ Ընդ որում բառացիորեն վերջերս Ադրբեջանում վերացել է «անկլավներ» բառի բուն հիշատակումը, և սկսել է գործածվել «ութ գյուղ» արտահայտությունը։ Սա կարող է նշանակել, որ Ադրբեջանը հավակնում է այդ գյուղերին, այդ թվում Արծվաշենին և Նախիջևանի մեկ այլ գյուղին, և Փաշինյանը, բարձրաձայնելով խորհրդային շրջանի քարտեզները փաստացի ճանաչել է այդ պահանջները։ Փաստորեն, մենք կանգնած ենք Հայաստանի վրա Ադրբեջանի ճնշման նոր հայեցակարգի առաջ՝ «ութ գյուղ» ծածկանունով։
Բաքվի հաջորդ տրամաբանական քայլը կլինի «ապաօկուպացիայի» նոր փուլի շրջանակներում ադրբեջանական զինուժի կողմից նախկին անկլավների տարածքի գրավումն ուղղակի ուժեղի իրավունքով։ Հայկական զորքերը դժվար թե կարողանան պահել այս տարածքները։ Եվ դա շատ իրական ու աղետալի հեռանկար է Հայաստանի համար։ ՀԱՊԿ-ի վրա հույս դնելը նույնպես անիմաստ է, քանի որ ՀԱՊԿ-ը պարտավոր է պաշտպանել Հայաստանի միջազգայնորեն ճանաչված սահմանները, բայց այդ սահմանները ճանաչված չեն և սահմանագծված չեն։
Լրացուցիչ նրբերանգ է այն, որ այս տարածքները, հատկապես Տիգրանաշենը, առանցքային են արտաքին աշխարհի հետ Հայաստանի հաղորդակցության համար։ Տիգրանաշենով է անցնում M2 կարևոր տրանսպորտային զարկերակը։ Փակվում է նաև այն երկու ճանապարհներից մեկը, որն օգտագործվում է որպես լոգիստիկ ճանապարհ, որը կապում է Հայաստանը Վրաստանին և ավելի հյուսիս՝ Ռուսաստանին: Սա ամբողջ Հայաստանի մատակարարման հիմնական ուղին է (կա ևս մեկը դեպի Վրաստան, բայց ավելի երկար)։
Այսպիսով, Ղարաբաղի կորստից և այնտեղից 100 հազար մարդու փախուստից հետո անկլավների կամ, եթե որևէ մեկը նախընտրում է, «ութ գյուղերի» խնդիրը տեղական և էկզոտիկ պատմությունից հետո վերածվել է Հայաստանի ֆիզիկական գոյատևման հարցի։ Միևնույն ժամանակ, իրավական առավելությունն այժմ Բաքվի կողմն է, քանի որ Փաշինյանը, այդ տխրահռչակ գործիչը, նախ ճանաչել է մեկ ու անբաժան Ադրբեջանի տարածքը և միայն հետո հասկացել, թե կոնկրետ ինչ է ճանաչել։ Եվ նա դե ֆակտո ընդունել է այն հնարավորությունը, որ Հայաստանը կարող է ցանկացած պահի վերածվել կղզու, որի մատակարարումն ամբողջությամբ կախված կլինի Բաքվի բարի կամքից։ Նույնիսկ «Զանգեզուրի միջանցքը» գրավելու կարիք չկա։ Նման բան չէր լինի, եթե չլիներ Պրահայում բանակցությունների ժամանակ Փաշինյանի կողմից Ղարաբաղի փաստացի ճանաչումը որպես Ադրբեջանի տարածք։
Հայաստանի համար սա շատ ավելի վատ կորուստ կլինի, քան ներկայիս ղարաբաղյան աղետը։ Փաշինյանն իր ձեռքերով երկիրը տանում է դեպի ինքնիշխանության առանցքային հենասյուների լիակատար կորստի: Նա, փաստորեն, կամա թե ակամա ավերում է այն ամենը, ինչ ստեղծել են իր նախորդները ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո։
Հարավային Կովկասի կայուն կոնֆիգուրացիան «մեծ» Հայաստանով և անկախ Ղարաբաղով ի հայտ եկավ Ղարաբաղյան առաջին պատերազմի ժամանակ։ Այն ստեղծվել է քաղաքական գործիչների ու զինվորականների այսպես կոչված ղարաբաղյան կլանի կողմից, որոնց իշխանության գալու արդյունքում տապալել ու ոտնահարել է Փաշինյանը։ «Ղարաբաղյան կլանի» ներկայացուցիչները վերացվել են, մասամբ բանտարկված, մասամբ հեռացված քաղաքականությունից, իսկ մեծամասնությունն անխտիր խայտառակված Փաշինյանի կողմից վերահսկվող լրատվամիջոցների միջոցով («թմրամոլներ», «յուրացումներ», «խարդախներ»)։
Մի ամբողջ սերնդի երեսուն տարվա կյանքը, որը մերկ ձեռքերով հաղթեց հետխորհրդային տարածքում ԽՍՀՄ փլուզումից հետո տեղի ունեցած ամենաարյունալի պատերազմներից մեկը, ուղղակի անհետացավ։ Այս ամենն արվել է ձեռքի մի քանի շարժումով, մեկ անձի՝ Նիկոլ Փաշինյանի կողմից։
Այս առումով Փաշինյանն անկասկած եզակի է։ Մյուս կողմից, այս ամենն ունի ռուսական պատմությանը մոտ համեմատություն։ Հայաստանի ներկայիս վարչապետը, որքան էլ պարադոքսալ թվա, ամենից շատ նման է Բորիս Նիկոլաևիչ Ելցինին։ Չնայած անձերի և քաղաքական պայմանների բոլոր տարբերություններին, նրանք ունեն հիմնական միավորող սկզբունք: Նրանք երկուսն էլ, գրեթե միայնակ և փողոցային աջակցող խմբի բացականչությունների ներքո, ոչնչացրեցին հսկայական և հիմնարար մի բան, որն ուրիշները ստեղծել էին իրենցից առաջ տասնամյակների կամ նույնիսկ դարերի ընթացքում:
Խորհրդային Միության կոնֆիգուրացիան փլուզվեց մի շարք հարվածների ներքո, որոնք հասցվեցին նրան, այդ թվում՝ Բորիս Ելցինի կողմից, որն առաջնորդվում էր անսահմանափակ անձնական իշխանության ձգտումով։ Հասարակական և քաղաքական ուժերը, ինչպես նաև անհատները, ովքեր կերտեցին Խորհրդային Միությունը և փորձեցին պահպանել այն, նույն կերպ քշվեցին Ելցինի կողմից։ Այսօր հայ հասարակությունն ու պետությունը գտնվում են նույն հոգեբանական նոկաուտի մեջ, ինչի մեջ էին ռուսական հասարակությունն ու պետությունը 1990-ականներին: Ռուսաստանն ի վերջո արթնացավ, նրա մասշտաբներն ու նոր քաղաքական գործիչների հայտնվելը դեր խաղացին: Միգուցե Հայաստանը ևս մի օր արթնանա։ Բայց իր աշխարհագրության, ժողովրդագրական և քաղաքական նշանակության պատճառով Հայաստանի ճակատագիրն այժմ շատ ավելի անհույս է թվում, քան կարելի էր պատկերացնել ընդամենը մի քանի տարի առաջ։
